Yavru goril Zeytin, Türkiye’de hayvanat bahçesinde kalacak

Zeytin adı verilen yavru goril, 22 Aralık 2024’te Nijerya’dan Tayland’a kaçak olarak götürülmek istenirken İstanbul Havalimanı’ndaki kargo biriminde bulunmuş, Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından korumaya alınmıştı.

Zeytin’in kurtarılmasının ardından, son çıkış noktası olan Nijerya hükümeti ve her iki ülkenin de taraf olduğu Nesli Tehlike Altındaki Yaban Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticareti Sözleşmesi (CITES) yetkilileri sürece dahil olmuştu.

BBC Türkçe‘nin konuştuğu uzmanlar CITES’ın, el konulan canlı hayvanların menşe ülkelerine ya da uygun bulunan bir koruma merkezine iadesine ilişkin özel hükümleri içerdiğini belirtiyor.

Ancak Milli Parklar Genel Müdürlüğü’nün 24 Ekim’de yaptığı açıklamaya göre, Zeytin’in Türkiye’de bir hayvanat bahçesine yerleştirilmesine karar verildi.

Türkiye, buna gerekçe olarak DNA testi sonucuna göre Zeytin’in menşe ülkesinin Nijerya olmamasını gösterdi.

“CITES Taraflar Konferansı’nda alınan kararlara göre el konulan hayvanlar için yerleştirme yerleri belirlenirken hayvanlar için insancıl koşullar ve yaşam süreleri boyunca uygun bakım sağlamak taahhüt edilmiştir” denildi.

Zeytin’in bakımının titizlikle sürdürüleceği belirtildi.

Peki Zeytin’in Türkiye’de kalması onun gelişimini nasıl etkiler?

Uzmanlara göre Türkiye’de Zeytin’den başka goril yok ve primatlar için özel, akredite bir koruma ya da rehabilitasyon merkezi de bulunmuyor.

Bu nedenle Türkiye’de kalması, Zeytin’in gelişimini olumsuz etkileyebilir.

Gorillerin, grup içi bağları güçlü sosyal canlılar olduğunu belirten Jane Goodall Enstitüsü Primat Uzmanı Aslıhan Niksarlı, Zeytin’in de kendi türü olan gorillerle birlikte yaşamasının hem sosyal hem de fiziksel gelişimi için büyük önem taşıdığını söylüyor:

“Bir goril; hatta genel olarak bir primat, bulaşıcı bir hastalık taşımıyorsa ya da asosyal davranışlar sergilemiyorsa asla yalnız yaşamamalıdır.”

BBC Türkçe‘ye konuşan Niksarlı, Zeytin’in Nijerya’ya gönderilmek istenmesindeki hedefin de orada akredite bir merkezde bulunan Bili isimli başka bir gorille yaşaması ve mümkünse hazır olduğunda Kamerun’da, doğal yaşam alanına geri bırakılması olduğunu vurguluyor.

Türkiye geçtiğimiz aylarda, CITES koşullarına uygun olarak Zeytin’in Nijerya’ya iade edileceğini belirtmişti.

Pan Afrika Koruma Merkezi Birliği (PASA-Pan African Sanctuary Alliance) de rehabilitasyon sürecinde hayvanın, hayatta kalma becerilerini ve içgüdülerini koruyabilmesi veya yeniden kazanabilmesi için doğal yaşam alanlarına benzer bir koruma merkezinde olması gerektiğini ifade ediyor.

Ağustos ayında BBC Türkçe‘nin sorularını yanıtlayan PASA, gorillerin neslinin tehlike altında olduğunu hatırlatıyor ve yaşam alanından kaçırılan gorillerin, rehabilite edilmesinin ve mümkünse doğaya geri kazandırılmasının önemli olduğunu vurguluyor.

Afrika’da bulunan PASA akreditasyonuna sahip koruma ve rehabilitasyon merkezlerinin Zeytin’in hak ettiği yaşamı sürdürebilmesi için en uygun yerler olduğunu belirten Niksarlı, “Nijerya’da yer alan bu merkezlerden birine gönderilmesi, onun doğal ortamına yakın koşullarda, diğer gorillerle birlikte yaşayarak türüne uygun bir hayat sürmesini sağlayacaktır” diyor.

PASA, kurtarılan gorillerin rehabilitasyonu konusunda onlarca yıllık deneyime sahip.

Zeytin’in İstanbul’da bulunmasının ardından Nijeryalı ve Türk yetkililerle hemen iletişime geçildiğini belirten PASA, her iki hükümetin de hızlı ve olumlu yanıt verdiklerini ifade etti.

El konulan kaçak hayvanların iadesinin CITES tarafları arasında düzenli olarak gerçekleştiğini aktarıyor.

Örneğin Türkiye’nin geçen yıl ele geçirilen 100’den fazla Afrika gri papağanını Demokratik Kongo Cumhuriyeti’ne geri gönderdiğini hatırlatıyor.

Nijerya hükümetinin Zeytin’i teslim almak için gerekli belgeleri ve düzenlemeleri hazırladığını belirten PASA, Zeytin’in Mart 2025’te Nijerya’ya geri gönderilmesinin öngörüldüğünü ifade etmişti.

Niksarlı, Tarım İl Müdürlüğü’nden yapılan açıklamalara göre Zeytin’in şu anda İstanbul’daki Polonezköy Hayvanat Bahçesi’nde tutulduğunu söylüyor.

“Yaşına uygun şekilde besleniyor, zihinsel ve fiziksel gelişimi aktivitelerle destekleniyor. Onunla sürekli ilgilenen, özel olarak görevlendirilmiş bir bakıcısı bulunuyor” diyor.

BBC Türkçe konuyla ilgili Türkiye Tarım ve Orman Bakanlığı 1. Bölge Müdürlüğü ile görüşerek sorularını iletti ancak yanıt alamadı.

Zeytin’in tutulduğu hayvanat bahçesi konuyla ilgili açıklama yapmayarak orada “yalnızca Zeytin’in bakımının üstlenildiğini” belirtti.

Zeytin ziyaret edilemiyor. Bu, özellikle sağlık açısından büyük önem taşıyor.

Niksarlı, “Küçük yaştaki gorillerin bağışıklık sistemi henüz tam gelişmediği için, insanlardan bulaşabilecek hastalıklara karşı çok hassaslar. Bu yüzden ziyaret yasağı hem Zeytin’in sağlığı hem de uzun vadeli iyiliği için son derece kritik”.

Zeytin’in Nijerya’da bulunan ve halihazırda kurtarılmış Bili isimli üç yaşında dişi bir gorilin bulunduğu, kurtarılmış hayvanların rehabilitasyonunda onlarca yıllık deneyime sahip bir PASA üyesi olan Drill Ranch isimli tesise gönderilmesi planlanıyordu.

Uzmanlar, Nijerya’da Zeytin’i barındırmak, bakımını yapmak ve rehabilite etmek için Drill Ranch’ten daha donanımlı bir tesis olmadığını ifade ediyordu.

Ağustos ayında BBC Türkçe‘ye konuşan Drill Ranch’in dahil olduğu Pandrillus organizasyonu yöneticileri Liza Gadsby ve Peter Jenkins de herhangi bir primat için en önemli şeyin kendi türleriyle birlikte yaşaması olduğuna dikkat çekerek, Bili ve Zeytin’in bir arada kalmasının önemini vurguladı.

Gorillerin dört yaşına kadar yavrularıyla ilgilendiğini, fotoğraflardan Zeytin’in bir, bir buçuk yaşında olduğunun anlaşıldığını belirten Gadsby ve Jenkins, onun yaşadığı travma ve korkuya dikkat çekti:

“Unutmayın ki annesi avcılar tarafından vuruldu ve Zeytin, annesi onu korumak için avcılara sırtını döndüğü için hayatta kaldı. Ölen annesinin altında kaldı, kaçırıldı ve oradan oraya taşınırken İstanbul’da kurtarıldı.

“İhtiyacı olan diğer gorillerle birlikte olmak ve mümkünse yeni bir goril ailesiyle yahşi hayata geri dönmek. Bu, Türkiye’de asla gerçekleşemeyecek bir senaryo.”

Yine Ağustos ayında BBC Türkçe‘nin sorularını yanıtlayan Nijerya Çevre Bakanlığı altındaki CITES Nijerya’dan Ajogwu Felix Ejeh, Zeytin’in iyi durumda olduğuna dair güvence vererek, onun Nijerya’ya iadesiyle ilgili iki hükümetin de özenle çalıştığını söylemişti.

Yaban hayvan kaçakçılığı dünya genelinde sıkça karşılaşılan bir suç ve uzmanlara göre buna karşı daha güçlü bir uluslararası müdahaleye acilen ihtiyaç duyuluyor.

PASA, 13 Afrika ülkesindeki 23 üyeden oluşan, Afrika’daki en büyük akredite primat koruma alanları ve yaban hayatı merkezleri ağı.

Üye merkezlerde 4 binden fazla kurtarılmış hayvana bakılıyor.