Jet lag nedir, nasıl önlenebilir?Diplomatlar önerilerini paylaşıyor

Riyad’da Körfez İşbirliği Konseyi, Budapeşte’de Türk Devletleri Teşkilatı toplantısı, Brüksel’de Avrupa Birliği, Kahire’de D8 zirvesi…

Hemen her gün haberlerde dünya liderlerini ve onlarla seyahat eden diplomatik heyetleri önemli uluslararası toplantılarda görüyor, belki de milyonlarca insanın hayatını etkileyebilecek kararlara imza atmalarına tanık oluyoruz.

Peki hiç merak ettiniz mi? Üst düzey diplomatlar, bazen haftalar süren uzun yolculuklardan etkileniyorlar mı? Yoğun tempo yüzünden kararlarına gölge düşebiliyor mu?

1992 yılında ABD Başkanı George H.W. Bush Japonya ziyaretindeki yemekli davette birden rahatsızlanmış, ardından hem kendi hem de Japon Başbakanı Kiichi Miyazawa’nın üzerine kusmuştu.

Bush, 12 günü kapsayan Asya turu sırasında 41 bin kilometre yol yapmış, iki ülke arasındaki saat farkının yedi saati aştığı uçuşlarda bulunmuştu.

ABD Dışişleri Bakanı John Foster Dulles 1956 yılında Mısır ile imzalanan Aşvan Barajı anlaşmasını iptal etmiş, daha sonra verdiği demeçte bu kararın uzun yolculuklar sebebiyle oluşan bir rahatsızlık olan “jet lag etkisiyle yapılmış önemli bir hata” olduğunu aktarmıştı.

Peki jet lag nedir?

Eski ABD Suriye Özel Temsilcisi ve Türkiye Büyükelçisi James Jeffrey, deneyimli diplomatlar Hasan Göğüş, Selim Yenel ve Engin Soysal BBC Türkçe‘ye anlattı.

Jet lag, uzun mesafeli yolculuklarda, eğer iki ülke arasında saat farkı varsa vücudun varılan güzergahtaki zamana uyum sağlayamaması nedeniyle yaşanan rahatsızlık olarak tanımlanıyor.

Vücudumuzun uyku-uyanıklık döngüsü “sirkadyen ritim” olarak da adlandırılıyor ve ritmi bulunduğumuz yerin gün ve gece döngüsüne uyumlu değilse rahatsızlık yaşanabiliyor.

Özellikle yolculuk yapılan iki ülke arasındaki saat farkı dört saatten fazlaysa jet lag etkisi daha fazla olabiliyor.

Bu kişilerde uykusuzluk, yorgunluk, sindirim rahatsızlıkları, zihinsel ve fiziksel görevleri yerine getirmede güçlük, duygu durum bozuklukları, sinirlilik, konsantrasyon zayıflığı ve baş ağrısı gibi belirtiler görülebiliyor.

Bilimsel araştırmalar sirkadyen ritimdeki bozukluğun bilişsel yeteneklerde bozulmaya da neden olduğunu ortaya koyuyor.

Portekiz Minho Üniversitesi’nden Dr. Joana Dernandes Coutinho ve arkadaşları 2015’te yürüttükleri bilimsel araştırmada jet lagin beyni nasıl etkilediğini inceledi.

Araştırma, jet lag yaşayan katılımcıların beyinlerinde dikkat ve duygusal tepkileri düzenleme gibi işlevleri kontrol eden bölgelerin etkilendiğini ortaya koydu.

Diplomatlar için bilişsel özellikler de çok önemli. Peki bu etkileri hissediyorlar mı?

ABD’li diplomat James Jeffrey özellikle Amerikalı diplomatlar için jet lag’in çok önemli bir sorun olduğunu düşünüyor.

Kritik toplantıların genellikle denizaşırı ülkelerde olduğunu söyleyen Jeffrey, bazen 18 saate varan yolculuk yapılması gerektiğini, gidilen güzergahlarla genellikle çok saat farkı olduğunu, bunun da jet lag etkisini arttırdığını belirtiyor.

Bir Amerikan diplomatın genellikle gece boyunca yolculuk yaparak gideceği yere sabah vardığını, hiç vakit kaybetmeden toplantı ve brifinglere katılması beklendiğini, bunun üzerine akşamları da önemli yemek ve resepsiyonlara katıldıklarını anlatan Jeffrey’e göre “bu durum yorgunluk ve baskıyı arttırıyor”.

Uzun yolculukların uçaklardaki mikropların yanı sıra kanda pıhtı oluşması gibi ciddi sağlık problemlerine yol açabileceğini belirten Jeffrey, yetkili diplomatların bazen dinlenmek ve iyileşebilmek için önemli toplantıları iptal etmek zorunda kalabildiklerini belirtiyor.

Jeffrey’e göre diplomatlar karar anlarında “en iyi hallerinde olmayabilir”.

Deneyimli diplomat Selim Yenel ise jet lag’in çok büyük sorun yaratmadığını ancak arka arkaya yapılan yolculukların daha çok etkili olduğunu belirtiyor.

Selim Yenel, Aralık 2011 – Ocak 2017 arasında Türkiye’nin Avrupa Birliği (AB) Büyükelçisi, daha sonra Temmuz 2018’e kadar da Dışişleri Bakanlığı ile birleşene kadar AB Bakanlığında Bakanlık Müsteşarı olarak görev yaptı.

Yenel, bir görev sırasında dönemin Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nun heyeti ile birlikte önce ABD’ye sonra Brezilya’ya oradan Senegal üzerinden Türkiye’ye döndüklerini, bu yolculukların “kendilerini yorduğunu” söylüyor.

Zaman farkının uyku konusunda da zorlayıcı olduğunu belirten Yenel, Peru ziyaretinde saat farkı sebebiyle uyku konusunda sıkıntı yaşadığını ancak bunların “çok büyük menfi etkisi olmadığını” belirtiyor.

Yenel, diplomatik toplantıların öneminden kaynaklanan heyecan ve görev bilincinin jet lag’den daha ağır bastığını da sözlerine ekliyor.

Deneyimli diplomat Büyükelçi Hasan Göğüş ise jet lag’in etkisinin eskiye nazaran daha az olduğunu bunun sebebinin de heyetlerin büyük bölümünün özel uçaklarla seyahat etmesi olduğunu söylüyor. Bu uçaklarda diplomatların uykularını alabildiklerini ancak ticari uçakla seyahat edenlerin jet lagden etkilendiklerini aktarıyor.

Kendisi de bir görev çerçevesinde iki gün Washington’da bulunduktan sonra üçüncü gün Moskova’ya gittiği bir yolculukta zorlandığını anlatan Göğüş’e göre bu durum, “insanın zindeliği ve zihin berraklığı üzerinde etki yapabiliyor”.

Peki bu karar almayı etkiliyor mu?

Göğüş’e eski ABD Dışişleri Bakanı Dulles’in anektodunu soruyoruz. Kendisi, Dan Caldwell ve William Hocking’in “Jet lag fark ettirmeden diplomatlara nasıl zarar veriyor?” adlı makalesinde geçen anektodu “abartılı bir beyan” olarak nitelendiriyor.

Göğüş’e göre anlaşmalardan çekilme, anlaşmaya imza atma “tek başına alınan kararlar değil”:

“Belki müzakerelerde daha sert tutum izlemiş olmasına neden olmuş olabilir ama bu kadar dramatik bir sonuç vereceğini tahmin etmiyorum.”

2007 yılında Pakistan Devlet Başkanı Pervez Müşerref’e eşlik eden helikopterin düşüşünü hatırlatan ve son anda yapılan değişiklikle bu helikoptere binmediğini anlatan Büyükelçi Engin Soysal da, jet lagin yanında güvenlik sorunlarının ve beklenmedik olayların diplomatlar için zorlayıcı olduğunu anlatıyor.

Soysal, karar alma konusunda sıkıntı yaşanmaması için koordinasyonun çok önemli olduğunu belirtiyor:

“Daha gelişmiş ülke ziyaretlerinde biraz daha rahat bir konumda olabiliyorsunuz. Ön heyet gidiyor. Ön heyetin hazırlıkları sizi emniyetli bir şekilde hazırlıyor. Karar alıcının da asgari bir şekilde bilmesi gerekenleri bilmesi sürpriz yaşamaması gerekiyor”.

Soysal, zaman farkı sebebiyle kafa karışıklığı yaşanabildiğini belirtiyor. Örneğin bir ziyaret sırasında 19:00’da yapılacak toplantıya yanlışlıkla saat 15:00’te gittiğini, saatini yanlış ayarladığını anlatıyor.

Soysal, diplomatların işleri gereği bu tür durumlara hazırlıklı ve dayanıklı olduklarını sözlerine ekliyor.

Eski Dışişleri Bakanı İsmail Cem’in müsteşarlığını da yapan Soysal, bu görev çerçevesinde çok zorlu yolculuklar yaptığını anlatırken, “Üst düzey görev üstlendiğinizde tedbirinizi almanız lazım” diyor.

Jeffrey de diplomatların işlerini çok seven, rekabetçi yapıda olduklarını ve motivasyonlarının çok yüksek olduğunu belirterek, “fiziksel ve mental olarak işlerin gerektirdiği büyük çaplı baskılara kendilerini çok iyi hazırlayabilen kişiler olurlar” diyor.

Peki diplomatların jet lagle başetmek için kendi özel yöntemleri var mı?

Jeffrey, jet lagin ve yolculukların yarattığı problemlerin “açık çözümü olmadığını” düşünüyor.

Büyükelçi Hasan Göğüş, gidilecek güzergahın saatine adapte olmaya çalışmanın jet lagin etkisini azalttığını düşünüyor:

“Örneğin bulunduğunuz yerde saat 20:00’deyken kolunuzdaki saat Türkiye’de gece 02:00 olduğunu gösteriyor. Bu durumda ziyaret sırasında biraz direnip 00:00’a kadar ayakta kalınabilirse, adaptasyon süreci daha rahat geçiyor”

Yenel ise mümkünse toplantılara bir gün önceden gitmenin faydalı olduğunu düşünüyor.

Bunun hazırlanmak açısından yararlı olduğunu söyleyen Yenel de Göğüş gibi yeni uçakların nitelikli olmasının etkiyi azalttığını görüşünde.

Birkaç gün gidildiyse etkinin azaldığını söyleyen Yenel, “mümkün olduğu kadar oranın ritmine alışmaya çalışıyorum. Uyanık kalmaya çalışıyorum ki ertesi gün oranın saatine uyum sağlayayım” diyor.

Deneyimli diplomat Soysal yolculuğun hemen ardından çalıştığını, “dinlenme boyutunu sona bırakmayı” tercih ettiğini söylüyor.

Soysal’a göre “yolculukta uykunuzu alabiliyorsanız jet lag etkisi sınırlı kalabiliyor”.

Yenel, Soysal ve Göğüş bazı diplomatların uyku için “melatonin” takviyeleri kullanabildiklerini ancak kendilerinin bu yönteme hiç ihtiyaç duymadıklarını söylüyor.

Araştırmalar, vücutun doğal hormonlarından melatonin takviyelerinin jet lagin etkisini aza indirmekte etkili olduğunu belirtiyor.

Diplomatların yöntemleri de araştırmalarla uyumlu.

Çalışmalar, belli saatlerde ışığa maruz kalmanın, ya da ışıktan kaçınmanın etkileri azaltabildiğini, uyku programı oluşturmanın da jet lag üzerinde etkili olabileceğini belirtiliyor.

ABD Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezi’ne (CDS) göre, jet lag’in etkilerini azaltmak için, kişinin seyahat edeceği yere uygun şekilde ışık alabileceği bir zamanda varması önemli.

CDS kılavuzuna göre seyahattan birkaç gün önce uyku saatlerini varış noktasındaki uyku saatlerine yakın olacak şekilde değiştirmeye çalışmak da bir yöntem olabilir. Bunun yanında yemekleri de yine varış noktasındaki saatlere göre ayarlamak etkili olabilir.

Uçuştan sonraysa varılan yerde ışığa maruz kalmak faydalı. CDS’ye göre gün içinde uzun uykulardan da kaçınılması gerek ancak kısa şekerlemeler uyanıklığı arttırabilir.