Bayram çikolatasının tadı neden eskisi gibi değil?

Bayram çikolatasının tadı uzun süredir değişiyor.

Çikolatanın ana maddesi olan kakaonun fiyatının geçen yıl rekor kırmasının ardından çikolata üreticileri, yeni formüllerle çikolata ve şekerleme pazarını büyütmeye devam ediyor.

Çikolatanın kakao yağı, şeker, sütten oluşan tarifinin yerini daha ucuza mal edilen ve daha uzun raf ömrüne sahip ürünler alıyor.

Bu da tüketicilerin damak zevkini değiştiriyor. Öyle ki yeni formüllere alışanlar gerçek çikolatanın tadını sevmeyebiliyor.

Türkiye’de gıda enflasyonunun yüksek seyretmesinin yanında bayramla birlikte artan talep fiyatları daha da yukarı çekiyor.

BBC Türkçe, geçmişte kutu çikolatalarla özdeşleşen bayram çikolatasının dünden bugüne nasıl değiştiğini araştırdı.

Tüketici Birliği Federasyonu Market Endeksi Çalışma Grubu’nun BBC Türkçe ile paylaştığı verilere göre, 2024’ün zam şampiyonu çikolata oldu.

Federasyon, Market Endeksi Çalışması ile Türkiye çapında beş farklı il, sekiz farklı market ve 368 farklı ürünün bulunduğu, 47 ürün grubu üzerinde fiyat takibi yapıyor.

Endekse göre 2024’te çikolatanın fiyatı yüzde 206’dan fazla arttı.

Bu artışta ham madde fiyatlarındaki rekor artışlar etkili oldu.

Kakaonun küresel piyasalarda fiyatı geçen sene tüm zamanların rekorunu kırdı.

Kakao, kakao ağacının çekirdeklerinden üretiliyor ve çikolatanın ana bileşeni.

JP Morgan’da tarımsal emtia stratejisti Tracey Allen, Aralık 2024’te yayımlanan analizde, Batı Afrika’da çoğunlukla küçük çiftliklerde yapılan üretimin hava etkilerine maruz kalmasının yüksek olduğunu belirtiyor.

Şubat ayında yayımlanan bir araştırmaya göreyse kakao fiyatlarının 2024’te dünya çapında rekor kırması doğrudan iklim kriziyle bağlantılı.

Buna göre, küresel ısınma dünya kakao üretiminin yaklaşık yüzde 80’inin yapıldığı Batı Afrika bölgesinde haftalarca süren yüksek sıcaklıklara yol açarak hasatta düşüşlere neden oldu.

Bağımsız araştırma grubu Climate Central tarafından yapılan çalışma, eğilimin özellikle iki büyük kakao üreticisi olan Fildişi Sahili ve Gana’da belirgin olduğunu bulundu.

Araştırmacılar bunun çikolata fiyatlarının rekor seviyelere ulaşmasına katkıda bulunduğunu belirtiyor.

Buna ek olarak bölgedeki çiftçiler son yıllarda aşırı yağışlar ve bitki hastalıklarıyla da mücadele ediyor. Bu faktörlerin de üretimin düşmesine yol açtığı belirtiliyor.

Sonuçları AFP haber ajansına değerlendiren Mississippi Eyalet Üniversitesi’nden Profesör Narcisa Pricope, kakao üretim bölgelerindeki giderek artan kuraklık koşulları nedeniyle ürünün “varoluşsal bir tehdit” altında olduğunu söyledi.

Buna karşın 2025 başından itibaren, Batı Avrupa’da yağışların geri dönmesinin de etkisiyle, üretimde iyileşmeler görüldü. Bu da kakao fiyatlarının rekor seviyelerden bir miktar aşağı inmesine katkıda bulundu.

Ancak JP Morgan fiyatların orta vadede yüksek kalacağını tahmin ediyor.

Bunun da “benzeri görülmemiş” bir enflasyonun yaşandığı çikolata satışlarını olumsuz etkileyebileceği tahmin ediliyor.

TÜİK verilerine Şubat ayında çikolata ve şekerlemeler adlı ürün grubunun fiyatı aylık yüzde 6’dan fazla arttı.

Yıllık olarak ise bu artış yüzde 73’e yakındı.

Türkiyede yapışkanlık yurt dışında emtia fiyatları yükselip ters rüzgar estiğinde aynı üroranda düşmüyor. Enflasyon çikolata türevlerinde devam ediyor.

BBC Türkçe‘ye konuşan Bloomberg HT ekonomi kanalının tarım editörü İrfan Donat, Türkiye’de süregelen yüksek gıda enflasyonunun çikolata fiyatlarının yüksek seyretmesinde etkili olduğunu belirtiyor.

Donat, emtia fiyatlarına veya maliyetlerdeki artışa paralel olarak fiyatların yükselip ardından “rüzgar tersine döndüğünde” Türkiye’de fiyatların aynı oranda düşmediğini kaydediyor.

Ocak 2025 itibarıyla Türkiye’de yıllık gıda enflasyonu TÜİK’e göre yüzde 41,8; ENAG’a göre ise, yüzde 61,2 olarak gerçekleşti.

Türkiye uzunca bir süredir OECD ülkeleri arasında gıda enflasyonunun en yüksek olduğu ülkelerden biri.

Buna ek olarak bayram öncesinde artan talebin de çikolata fiyatlarını artırdığını not ediyor.

Donat, “Talebin arttığı dönemlerde fiyat yükselir. Her yıl Ramazan ayında süt ve süt ürünleri, et ve et ürünleri talebe bağlı pahalanır. Burada da çok farklı bir tablo olmayabilir” diyor.

Düşen alım gücü ve kakao fiyatlarındaki artışın da katkısıyla üreticiler çikolata ve şekerleme pazarını büyütmek için yeni formüller deniyor.

Küresel olarak en belirgin trendlerden biri de gerçek çikolatanın tadını ve dokusunu taklit eden sentetik ürünler geliştirmek.

Çikolata pazarı halihazırda gerçek çikolata ve kokolinler gibi alternatif ürünler arasında bölünmüş durumda.

İrfan Donat, Türkiye’de gerçek çikolata pazarı daralırken, alternatif ürünlerin pazar payının arttığını aktarıyor.

Gerçek çikolata, kakao yağı, süt ve şeker muhteva eden ürüne verilen ad.

Kokolinse, kakao yağı yerine palm yağı gibi bitkisel yağlar ve süt yerine süt tozu ve peyniraltı suyu gibi katkı maddeleri kullanılarak üretiliyor.

Gerçek çikolata yüksek sıcaklıkta eriyebiliyor, bu nedenle lojistiğinde özel araçlar kullanılması gerekiyor.

Ancak kokolinler aynı sıcaklıklarda erimedikleri için, hem taşınması kolay hem de raf ömrü daha uzun.

Donat, “Yüksek gelir grubu zaten gerçek çikolata tüketiyor. Bu ürünlerde badem, fıstık, fındık da kullanılıyor. Ancak orta sınıfın alım gücü azaldıkça, düşük gelir grubuna hitap eden ürünlerde yer fıstığı ya da pirinç patlağı gibi ikameler kullanılıyor” diyor.

Aroma vericiler ve tatlandırıcıların da etkisiyle tüketiciler için ürünleri gerçeğinden ayırt etmek gittikçe zorlaşıyor.

JP Morgan analizinde şirketlerin artan maliyetleri doğrudan tüketicilere geçirdiği belirtiliyor.

Yüksek enflasyonla birlikte popülerleşen shrinkflation (ürünlerin fiyatını aynı tutup, gramajını düşürmek) trendinin çikolata için de geçerli.

Diğer yandan gerek çikolatayı gerek alternatif ürünleri üretmenin çevre üzerinde devasa bir maliyeti var.

Üreticiler kakao ağacı tarlaları oluşturmak için doğal orman alanlarını yok ediyor.

Çevre odaklı hak savunucuları Fildişi Sahili’ndeki yüksek ormansızlaşmanın ana sebeplerden birinin kakao çiftçiliği olduğunu söylüyor. Dünya Bankası verilerine göre ülke son 50 yılda orman örtüsünün yüzde 80’ini kaybetti. Bu, dünyanın en yüksek ormansızlaşma oranlarından biri.

Palm yağı tarımı da benzer şekilde yoğun ekildiği Endonezya’da dünyanın biyolojik çeşitlilik açısından en zengin ormanlarının yok edilmesinin en önemli sebeplerinden biri.

Bunlara ek olarak üretim zincirindeki adaletsizliklerden sera gazı salımlarına çikolatanın karanlık yüzü, günümüzde eski günlerde olmadığı kadar çok tartışılıyor.

Belki bayram çikolatalarının yıllar içinde tadının değişmesinde içeriği kadar tüm bu koşulların da etkisi olabilir.